Gazeteciler Cemiyeti’nin Demokrasi için Medya, Medya için Demokrasi ve 9. Köy projeleri kapsamında gerçekleştirdiği, Medya Dayanışma Grubu paydaşları ile birlikte Mayıs alında Ankara'da “Dijital Tekeller, Tehditler ve Arayışlar” başlığıyla gerçekleşen medya konferansında yapılan tartışmalarda şekillenen sonuç deklarasyonu "Gazetecilik Hak ve Özgürlükler Deklarasyonu II" Türkçe ve İngilizce olarak yayınlandı.
Yayınlanan metinde Yapay zeka araçlarının ve ABD merkezli büyük teknoloji şirketlerinin özgür basına bir tehdit oluşturduğu ve teknoloji şirketlerinin kaynaklarını paylaşmadığı ve özgünlüğün azaldığı belirtildi.
Günümüzde gazetecilik faaliyetlerinin büyük oradan dijital mecralarda oluşturulduğu bunun da gazeteciler üzerinde sömürge ve baskı olarak kullanıldığı belirtildi.
Yayınlanan deklarasyonun tam metni ise şöyle:
Yükseltmek kritik bir ihtiyaç. Dijital platformların ve yapay zekanın gazetecilerin ürettiği haberleri gasp eden işleyişine karşın bizler emeğimizi, nitelikli ve özgün haberciliği, ifade özgürlüğü alanını savunmak ve taleplerimizi dillendirmek için gazetecilik örgütleri olarak bir araya geldik. 15-16 Mayıs 2025 tarihlerinde gazeteciler, hukukçular, siyasetçiler, akademisyenler ve sivil toplum temsilcilerinin de katılımıyla çalıştay ve konferans gerçekleştirdik.
Oldukça hızlı gelişen bu yeni alan karşısında medya kuruluşlarını, gazetecileri, gazeteciliği ve ifade özgürlüğünü korunaklı kılmanın yollarını tartıştık. Nihayetinde de so run alanlarını belirledik; bunlara karşı öneri ve taleplerimizi belirginleştirdi ğimiz bir sonuç bildirgesi oluşturduk. Bu bildirge, süreci sonlandıran bir kapanış metni olarak değil, yeni bir mücadele döneminin başlangıç kıla vuzu olarak değerlendirilmelidir. Bu bildirge çalışma haklarımızı, mesle ğimizi ve ifade özgürlüğünü ulusaşırı dijital tekellerin yeni sömürgeciliğine karşı savunmak için tüm meslektaş larımıza ortak mücadele çağrısıdır.
Medya Dayanışma Grubu
Dijital tekeller ve tehditler
• Ulus aşırı dijital platformların trafik, görünürlük, telif ve reklam alanların da oluşturdukları tekel ile yapay zeka uygulamalarının gazetecilik pratiklerine yoğunlaşması ve haber kaynağı haline dönüşmeye başlaması gazetecilik için yaşamsal tehlike boyutuna ulaşmıştır.
• Dijital tekeller ve yapay zeka (AI), medya sektöründe ve gazetecilikte köklü bir dönüşüm başlatmış, üste sinden gelinmesi gereken zorluklar oluşmuştur. Bu dönüşümü henüz tam anlamıyla gerçekleştiremeyen medya, şimdi de dijital devrimden daha radikal ve yıkıcı değişimler getirebilecek bir dalga ile karşı karşıya kalmıştır.
• Google’ın başını çektiği dijital platformlar, ifade özgürlüğünü, toplumun bilgi edinme ve habere ulaşım hakkını, denetime kapalı ve şeffaf olmayan uygulamalarla kontrol altına almış; gazetecilik üzerinde dijital sömürgeciliğe dayalı hegemonya oluşturmuştur.
• Tekelleşen web tarayıcıları ile arama motorları, insanların haber alma sürecini “keşfet” ve “sosyal medya” gibi uygulamalara hapsetmekte, arama motorları ve tarayıcıların yerini almaya başlayan yapay zeka uygulamaları da haber trafiği ile medya ilişkisini tümden koparmaktadır.
• İç denetim mekanizmaları açık ol mayan dijital tekeller ve onların geliştirdikleri yapay zeka uygulamaları, kendi şirket hedef ve çıkarlarını toplumsal sorumluluklarının ve kamusal yararın üstünde tutmakta, medya alanında rekabeti ortadan kaldırıp eşitsizlikleri artırmaktadır.
• Gazetecilerin ürettiği fikri eserlerin topluma ulaştırılmasında ve görünürlüğünde belirleyici hale gelen bu platformlar, dijital reklam pazarını da büyük oranda kendisine bağımlı hale getirmiş, dijital medyanın gelir kaynaklarını daraltmıştır.
• Dijital platformların şeffaf olmayan kuralları, parametreleri ve algoritmaları, gazetecilik eserlerinin dolaşıma girmesi ve topluma ulaşmasında engeller oluşturmakta, adaletsizliklere yol açmakta, bağımsız medyanın sürdürülebilirliğini zora sokmaktadır.
• Ülkemizdeki yasal boşluktan yararlanan dijital platformlar ve yapay zeka uygulamaları, saye sinde gelir elde ettikleri gazeteciler ile medya kuruluşlarına bu gelirden pay vermemekte, ödeme yapmamakta, vergi de ödememektedirler.
• Dev platformların dijital zemin deki etik kodlarını belirleyen, telif modellerini öngören düzenlemeler ve uluslararası anlaşmalar bulun maması gazetecileri, medyayı ve yayıncı kuruluşları platformlar karşısında oldukça güçsüz ve korun masız bırakmaktadır.
• Platformların hükümetler ile ticari ve siyasi ilişkileri, medya ve ifade özgürlüğü aleyhine bir dijital ortam oluşmasına yol açmaktadır. Erişim engelleri, görünmez kılınan hesaplar, hukuksuz yasaklamalar söz konusu olmakta ve dijital alan zehirlenmektedir.
• Platformlar, kullanıcıların medya izleme ve tüketim alışkanlıkları da dahil olmak üzere tüm verilerini şeffaf olmayan yöntemlerle toplamakta, bunları ticari amaçlarla yönlendirerek ya da pazarlayarak insanların mahremiyet haklarını ihlal etmektedirler.
MEDYA DAYANIŞMA GRUBU MEDYA DAYANIŞMA GRUBU ARAYIŞLAR VE ÖNERİLER
• Gazetecilik meslek örgütleri ve medya kuruluşları, teknoloji devlerinin hegemonyasına ve baş döndürücü hızla ilerleyen yapay zeka uygulamalarının gazeteciliğe vereceği zararlara karşı ortak mücadele içinde olmalıdır.
• Arama motorları, web tarayıcılar ve daha önemlisi yapay zekanın bilgi akışını yeniden şekillendirmesi, gazeteciliğin dönüşümünü de zorunlu kılmakta; medya okur ve izleyicileriyle kurulan bağın güncellenmesini ve farkındalık oluşturulmasını gerektirmektedir.
• Teknoloji devlerinin gazeteciliği, dolayısıyla demokrasiyi yıpratan uygulamalarına karşı bağımsız gazeteciliğin ekonomik açıdan dayanışmasını sağlayacak ve editöryal özerkliğini güçlendirecek “habercilik kooperatifleri” gibi yeni kurumsal modeller oluşturulmalıdır.
• Medyanın, dijital tekellerin sağladığı teknolojiye bağımlılıktan kurtulması ve kendi teknolojik çözümlerini (örn. ya pay zeka araçları) geliştirebilmeleri için özerk, açık kaynaklı ve kamusal nitelikli destekler oluşturulmalıdır
. • Medya okur ve izleyicilerine haberin ve haberciliğin değerini benimsetmek için STK’lar ile de birlikte çalışılmalı, dijital tekellerden sağlanan gelire dayanmak yerine abonelikler gibi doğrudan okura dayalı gelir modelleri geliştirilmelidir.
• Dijital platformların algoritmik düzenlemeleri ve kurumsal işleyişleri ile yapay zekanın gazetecilik alanındaki uygulamaları, uluslararası ve ulusal gazetecilik örgütleri ile UNESCO benzeri uluslar üstü kuruluşların denetimine açık ve şeffaf hale getirilmelidir.
• Dijital platformların tekelinin kırılması ve yapay zeka uygulamalarının sağlıklı zeminde ilerleyebilmesi için yasal düzenlemeler yapılmalı; gazetecilik örgütlerinin yanı sıra Rekabet Kurumu, Kişisel Verileri Koruma Kurumu ve Basın İlan Kurumu da devreye girmelidir.
• Küresel teknoloji devleri ile yapay zeka şirketleri gazetecilik eserleri saye sinde elde ettikleri gelirden gazeteci ler ve medya kuruluşlarına dijital telif şeklinde pay ödemelidir. Devletin bu şirketlerle görüşmelerinde gazetecilik örgütleri de bulunmalı, kamu yararı gözetilmelidir.
4 GAZETECİLİK HAK VE ÖZGÜRLÜKLER DEKLARASYONU II - 2024 GAZETECİLİK HAK VE ÖZGÜRLÜKLER DEKLARASYONU II- 2025 5
• Yapay zeka destekli arama sonuçlarını da kapsayacak dijital telif gelirlerinin dağıtımı için Türkiye koşulları ile gazeteciliğin gereksinimlerine uygun, küçük ölçekli yayın yapan gazetecilerin de yararlanacağı adil ve şeffaf bir sistem ile bu sistemi uygulayacak özerk bir üst yapı oluşturulmalıdır.
• Dijital Telif Kanunu, dijital telif gelirlerinin gazeteciler ve medya kuruluşla rına dağıtımı konusunda net hükümler içermelidir. Reyting, tıklama ve basın kartlı çalışan sayısı, dağıtımda yegâne kriter olarak görülmemeli; özgünlük, alıntılanma yoğunluğu gibi niteliksel kriterler öne çıkarılmalıdır.
• Dijital Hizmet Vergisi, tüm kullanıcıların verilerine ve sanal izlerine sahip olan dijital platformları da kapsayacak şekilde düzenlenmelidir. Bu platformlardan alınacak vergilerin bir bölümü, medya ve ifade özgürlüğünü desteklemek için kullanılmalıdır.
• Basın İlan Kurumu’nun resmi ilan dağıtım kriterleri de nitelikli gazeteciliği önceleyecek şekilde güncellenmeli, internet haber sitelerine dair elde ettiği veriler ve uyguladığı yap tırımlar şeffaf ve herkesin erişimine açık olmalıdır.
• Dijital platformların hegemonyasına, yapay zeka araçlarının bilgi ekonomisinde artan payına ve bilgiye erişimde büyüyen etkisine karşı farklı ülkelerdeki düzenlemeler sentezlenmeli, haber kuruluşları ve gazetecilik örgütleri ile uluslararası işbirliği ve ortak mücadele hattı kurulmalıdır.
• Dijital tekellere karşı bugün verilecek mücadelenin medya, ifade öz gürlüğü ve demokrasinin geleceği bakımından belirleyici sonuçlar doğuracağı unutulmamalı, tüm med ya kuruluşları, meslek örgütleri ve gazeteciler bu farkındalıkla hareket etmelidir.
MEDYA DAYANIŞMA GRUBU MEDYA DAYANIŞMA GRUBU YEREL MEDYA DEKLARASYONU (2025) GAZETECİLİK VE ÖZLÜK HAKLARI
• İletişim fakültelerindeki gazetecilik eğitimi dijitalleşme de göz önünde bulundurularak güncellenmeli. İletişim fakültelerine gerekli altyapı desteği sağlanmalı. Yeni gazeteciler çağa uygun uygulamalarla donatılmalı.
• Gazeteciler, gazete sahipleri, iletişim fakülteleri gazeteciliğin mesleki birliği ve meslek kanununu tartışmaya açmalı.
• Yaygın ve yerel medya kuruluşlarında iletişim fakültesi mezunlarına öncelik vermesi teşvik edilme li. İletişim fakültesi öğrencilerinin bulundukları illerdeki yerel medya da staj görebilmelerini sağlayacak mekanizmalar oluşturulmalı. Gazete ve basın kuruluşları ile iletişim fakültelerinin iş birliği protokollerle güçlendirilmeli. Protokollerin uygulanıp uygulanmadığı denetlenmeli.
• İletişim fakültesi sayısı ve kontenjanları mevcut ihtiyaçlara göre düzenlenerek azaltılmalı, eğitim kalitesi yükseltilerek öğrencilerin medyada yapacakları stajların ücret leri üniversiteler ve kamu tarafından sağlanmalı.
• Gazetecilik mesleği asgari ücret tu zağına düşürülmemeli, serbest gazeteciliğe yönelik telif programları artırılmalı ve yaygınlaştırılmalı.
• Gazeteciliğe yönelik mevzuat, devletin medya üzerinde kontrol aracı olmaktan çıkarılmalı, gazeteciyi ve haberi koruyacak düzenlemeler oluşturulmalı.
• Gazetecilik meslek örgütleri, yerel gazetecilere haklarının bilincinde olmalarını ve mobbing de dahil olmak üzere tüm hak ihlallerine karşı mücadele edebilmelerini sağlayacak
• Kamuya ait medya kuruluşlarında çalışanlara uygulanan statü farkı (memur-özel statülü personel) orta dan kaldırılmalı.
YEREL MEDYANIN TEKNİK SORUNLARI VE BEKLENTİLERİ
• Uydu ücretlerinde yerel medyaya pozitif ayrımcılık yapılmalı. Daha düşük reklam gelirlerine sahip yerel kanallara, reklam geliri yüksek ulu sal çaptaki televizyonlardan daha uygun tarife uygulanmalı.
• Yerel televizyon kanalları ile yaygın kanallar arasında RTÜK cezaları konusunda da farklı bir tarife geçerli olmalı.
• Haber sitesi domain alımı vergiye tabi olmalı. Medya kuruluşlarının imtiyaz sahipliğinde de niteliksel şartlar aranmalı.
• Basın İlan Kurumu’nun yerel medya organları açısından yerine getirilmesi çok zor olan kuralları gözden geçirilmeli, koşullar hafifletilmeli.
• BİK yönetmelikleri, yerel medya kuruluşlarının koşulları da göz önü ne alarak oluşturulmalı. Bu çerçeve de haber yeterliliği konusunda nicelik değil nitelik teşvik edilmeli.
• Basın İlan Kurumu’nun ziyaretçi algoritması ve resmi ilan-reklam dağıtımı ile ödenen bedelleri şeffaf olmalı.
• Basın İlan Kurumu’nun, yerel düzeyde yayın yapan gazetelere ve internet haber sitelerine zorunlu kıldığı asgari çalışan sayısı gözden geçirilmeli. • Yerel medyayı ve yerel gazetecileri, yerel kamu görevlileri ve siyasilerin baskısından koruyacak mekanizmalar geliştirilmeli.
• Meslek örgütleri, yerel ve yaygın medya arasındaki iş birliği imkan larını arttıracak organizasyonlar, etkinlikler düzenlemeli.
• Yerelde medya organlarının yerini kamu ve belediyelerin kurduğu özel birimlerin almasının tehlikesine vur gu yapılmalı, kamu kuruluşları ve MEDYA DAYANIŞMA GRUBU MEDYA DAYANIŞMA GRUBU belediyeler ile yerel medya arasın daki iş birliği ve teşvikler artırılarak tarafsız ve bağımsız medyanın önü açılmalı.
• Basın kartı sahipliği konusunda kazanılmış haklar güvence altına alınmalı, basın kartı verilmesi konusunda keyfi uygulamalara son verilmeli. Basın kartı verilmesi konusunda gazeteciler ve meslek örgütlerinin görüşü alınmalı.
DİJİTAL MEDYAYA GEÇİŞTE YAŞANAN SIKINTILAR
• Yerel gazetecilik, web sitesi trafiğini olumsuz etkileyen sosyal ağlar, servis sağlayıcıları ve arama motor larının algoritmaları ile haberlerin niteliğini olumsuz etkileyen SEO haberciliğine karşı mücadelede desteklenmeli.
• Gazeteciliğin sosyal ağlar, servis sağlayıcıları ve arama motorlarının şeffaf olmayan işleyişi yerine, mesleki etik ilkeler çerçevesinde yapılabil mesi için gerekli ekonomik altyapı oluşturulmalı.
• Gazetecilik mesleğine zarar veren, “yurttaş gazeteciliği”, “dijital içerik üreticiliği” ya da “özgün olmayan yapay zeka haberciliği” ile mücadele edebilmek için gazeteciliğin etik değerlerine ilişkin eğitimler artırılmalı. Gazetecilik mesleğinin diğer bilgilendirme faaliyetleri ile arasındaki farklar belirginleştirilmeli.
• Yerel medyanın dijital mecralarda ki hızlı teknolojik gelişmeleri takip edebilmesi ve yeni mecralarda nitelikli haber üretebilmesi için dijital teknolojilere ilişkin eğitimler yoğunlaştırılmalı.
• Fikir işçisi olan gazetecilerin, uluslararası sosyal medya platformlarında “dijital işçi” haline gelmelerine karşı meslek örgütlerinin öncülüğünde yasal, kurumsal düzenlemeler yapıl malı. Gazeteci örgütleri bu konuda öncülük etmeli.
GAZETECİLİĞİN ETİK SORUNLARI
• Gazetecilik meslek etiği kuralları tüm gazetecilik meslek örgütlerinin katılımıyla kararlaştırılıp ortaklaştırılmalı. Gazetecilik üzerinde siyasi baskı ve hapis tehdidi yaratan düzenlemeler yerine medyanın özdenetim mekanizmaları güçlen dirilmeli, mesleki etik ilke ve kurallarının öncelikle gazeteciler tarafın dan belirlenmesi ve içselleştirilmesi sağlanmalıdır.
• Gazetecilik meslek örgütleri de mesleki etik ilke ve uygulamaların titizlikle uygulanmasına yönelik çaba içinde olmalıdır.
• Serbest ve dijital mecralarda yayın yapan gazetecilerin de sendikalara ve meslek örgütlerine üye olmaları için çaba harcanmalı ve temel gazetecilik ilkelerinin yeni mecralar da uygulanması için görüş alışverişi içinde olunmalıdır.
• Etik kurallar çerçevesinde medya okur yazarlığı konusunda gazetecilik örgütleri daha fazla adım atma lı, bağımsız medya ombudsmanlığı teşvik edilmelidir.
